Finding Enok

EN ID

Finding Enok

Een zoektocht naar de verborgen geschiedenis
van een familie in Nederlands-Indie

Een project van
Maurice Boyer,
Dorna van Rouveroy van Nieuwaal
&
Iswanto Hartono

Geschiedenis van onze familieIn nederlands-Indie sinds 1847

Emile Leonardus van Rouveroy van Nieuwaal is onze grootvader. Hij is geboren en getogen in Nederlands-Indië en heeft daar zijn hele leven gewoond. Zijn vader was assistent-resident in Manado. Zoals gebruikelijk was in die tijd, ging Emile naar Nederland om een vervolgopleiding te doen. Hij studeerde theologie en werd predikant, maar keerde terug naar Nederlands-Indië, op zoek naar avontuur, tegen de wens van zijn ouders. Hij was toen 26 jaar oud. Op een theeplantage genaamd Lodaja ontmoette hij Enok, ze zal vijftien jaar zijn geweest. Ze werd zijn "Njai", zijn minnares. Ze kregen een kind, Nelly, die werd geboren in 1911. Emile erkende haar 4 jaar later. Hij trouwde met Elly Bogaardt en voedde Nelly met haar op. Enok verdween uit het verhaal van onze familie.

De familie van Rouveroy woonde en werkte meer dan een eeuw in Nederlands-Indië en meer dan eens werden buitenechtelijke kinderen geboren met een gemengde huidskleur. Dit zijn wij: filmmaker Dorna van Rouveroy en fotograaf Maurice Boyer. We ontmoetten elkaar voor het eerst toen we begin twintig waren en ontdekten veel overeenkomsten. We zijn beiden in Indonesië geboren en zijn kort daarna naar Nederland vertrokken. De namen van veel familieleden waren hetzelfde. We waren neef en nicht maar hadden elkaar nog nooit ontmoet! Nadat de familie geïnterneerd was geweest in verschillende Japanse burgerkampen, verspreidden de Rouveroy’s zich na de oorlog over de hele wereld. Nelly, de moeder van Maurice, en mijn vader Bob waren halfzus en –broer, maar ze hadden verschillende moeders. Maurice en ik hebben dezelfde witte grootvader maar Maurice’s grootmoeder Enok was een inheemse vrouw. Dat maakt Maurice tot een Indo: van gemengd bloed.

Bob Rouveroy is mijn vader, de halfbroer van Nelly die de moeder van Maurice is. Bob emigreerde naar Canada, werd een gerenommeerde documentaire cameraman en bracht zijn liefde voor het maken van films op mij over. De interesse in erfgoed en mijn familiegeschiedenis ontstond in 2000 toen ik een documentaire maakte over mijn vader, Rain in Nagasaki, waarin hij de voormalige commandant van het Jappenkamp confronteert waar hij als jongen in geïnterneerd was. Als vervolg op deze ervaring heb ik vele documentaires gemaakt over dat tijdperk van de geschiedenis in Nederlands-Indië, de invloed die de oorlog had op individuen, gezinnen en de samenleving in het algemeen. Een daarvan was een korte film getiteld Brief aan mijn grootvader, die ik maakte met Maurice’s broer Luc Boyer. Het verhaal van Finding Enok, Emile's Njai, de moeder van Nelly, begint bij onze grootvader.

Enok-acknowledgment
Nelly’s geboortebewijs

We hebben jaren gepraat en gespeculeerd over wat er met Enok was geworden. We besloten naar Indonesië te reizen om te kijken of we sporen konden vinden van haar, wie ze was geweest. Welke invloed had ze op het leven van haar kleinzoon Maurice gehad?

Enok-acknowledgment
Bewijs van erkenning
Your browser does not support the video play.

We vroegen onze tante Meetje, de laatste van haar generatie, naar Enok en naar haar vader Emile

NjaiWat deden de hollanders in de Oost

De Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC), opgericht in Nederland in 1602, was destijds de grootste handelsmaatschappij ter wereld. De VOC zette een netwerk op tussen verschillende handelsposten in Zuidoost-Azië. Ze bevoeren de zeeën met schepen vol goederen. Jan Pieterszoon Coen (8 januari 1587) was de vierde en bekendste gouverneur-generaal van de nederzettingen van de Verenigde Oost-Indische Compagnie. Zijn kolonisatiemethoden waren controversieel, vooral vanwege de genocidale acties op de Banda-eilanden om een handelsmonopolie voor nootmuskaat, foelie en kruidnagel te verwerven.


Vooral Europese mannen vestigden zich in Azië, omdat het leven daar voor blanke vrouwen te zwaar werd gevonden. Dit resulteerde in relaties met Aziatische vrouwen, die vaak vrij jong waren. Het systeem van concubines bestond al eeuwen in Indonesië, althans sinds de tijd van het Sultanaat, dus deze traditie was een geaccepteerd onderdeel van de Indonesische cultuur.

Njai

Als een verbintenis een kind voortbracht, kon de moeder worden weggestuurd, en gedwongen worden haar kind achter te laten. Vaak werden deze kinderen niet erkend door de Indonesische of Nederlandse samenleving. Mensen die van gemengd bloed waren kregen een aparte status. Nelly werd officieel erkend door onze grootvader Emile, maar niemand in de familie weet wat er met haar moeder Enok is gebeurd. Ze leken zich niet af te vragen waar ze was, of Enok ernaar verlangde haar kind weer te zien. Dit was in die tijd blijkbaar normaal.


Het prachtige boek De njai van Reggie Baay diende als een enorme inspiratiebron voor ons. De emotionele verhalen die het vertelt, werpen nieuw licht op de afkomst van veel Indo's in Nederland. In het voorjaar van 2020 zijn we naar Indonesië afgereisd op zoek naar Enok.


Enok was 14 of 15 jaar oud toen ze als huishoudster voor onze grootvader kwam werken. En ze werd zijn bijvrouw, zijn Njai. Hoewel ze nog heel jong was, was dit niet ongewoon. Onze grootvader arriveerde op 5 september 1910 op de N.V. Kina plantage Lodaja om als administrateur te werken. Enok werkte als theeplukster. Ze werd snel zwanger en Nelly werd geboren op 17 juni 1911. Tijdens onze zoektocht kwamen we een 100-jarige inwoner van Lodaja tegen die beweerde Enok te hebben gekend.

In Nederland ontdekten Maurice en zijn broer Marcel een belangrijk document waaruit bleek dat onze grootvader in Lodaja had gewoond, waar hij Enok ontmoette. Dat wisten we hiervoor nog niet. Terwijl ze verder in archieven zochten, kwamen ze andere documentatie tegen waaruit bleek dat Emile op zoek was naar een baan op de theeplantage. Stichting Filmproject verwierf subsidie in 2018, en de volgende stap in de zoektocht naar Enok werd in gang gezet. Maurice en Iswanto gingen naar Lodaja. Een 100-jarige man, Aki Endon, zei dat hij zich Enok herinnerde, en vertelde hen dat ze hoogstwaarschijnlijk op de plantagebegraafplaats was begraven. Ze hoopten haar graf te vinden, maar vonden helaas niets.

Your browser does not support the video play.

Aki Endon werkte als opzichter op de plantage in Lodaja. Iswanto interviewt hem, terwijl Maurice de scène filmt

wat is identiteitKan een DNA-test iets over je etnische identiteit vertellen?

In Nederland wordt Maurice beschouwd als een Indo, een persoon van gemengd bloed, een man van kleur. Maar wat is hij in Indonesië?


Maurice, fotograaf en Dorna, filmmaker (het zit in onze genen!) gingen naar Indonesië in 2020, op zoek naar sporen van Enoks leven.


Nieuwsgierig naar hoe Maurice wordt gezien, spraken we met casting-regisseur Widhi Utama, die aan veel films heeft gewerkt die zich in koloniale tijden afspelen. Bij het casten moet hij rekening houden met kleur: wie wordt in de Indonesische cinema als zwart, bruin, geel, wit of gemengd beschouwd en hoe ziet het publiek dat?

Your browser does not support the video play.

Casting Director Widhi Utama with Maurice Boyer

Maurice werkte jarenlang als persfotograaf voor NRC Handelsblad in Nederland. Zijn foto's zijn meerdere keren tentoongesteld en hij staat onder meer bekend om de foto van Mandela die Amsterdam bezoekt, welke maandenlang de gevel van het Rijksmuseum sierde. Hier bezoekt Maurice een tentoonstelling van Indonesische persfotografen in het Erasmus Huis in Jakarta. Hij en Iswanto praten met de in 2019 bekroonde fotograaf van de wedstrijd, Riska Munawarah.

Maurice en Iswanto bespreken hoe een beeldend kunstenaar het onderwerp Enok benadert. Iswanto, van Chinese en Japans / Indonesische afkomst, wil een foto schilderen waarin Enok wordt afgebeeld zoals ze er misschien uitzag. Iswanto is architect en een van de meest productieve kunstenaars van Indonesië. Hij maakt deel uit van het collectief “ruangrupa”, dat artistiek directeur is van Documenta 2024 in Kassel, Duitsland.

Hij benadert de koloniale tijd vanuit een Indonesisch perspectief en is onder meer bekend om het kunstwerk The Burning Memory of Colonialism, een waskaars buste van Jan Pieterszoon Coen, als onderdeel van een tentoonstelling in de Oude Kerk in Amsterdam. Iswanto hielp ons op onze reis om Enok te vinden. In spirituele zin is ook hij op zoek naar Enok.

Your browser does not support the video play.

De tocht van Jakarta naar Lodaja

We gaan naar de theeplantage Lodaja, waar de moeder van Maurice werd verwekt. Hij is benieuwd of hij nog familie heeft in Indonesië. Enok kwam uit Lodaja, waar ze theeplukster was. Onze grootvader Emile werkte als administrateur op de plantage.

De burgemeester van Lodaja selecteerde een aantal mensen die mogelijk familie waren van Enok, en dus van Maurice. Om zoveel mogelijk opties te hebben zijn de mensen niet aan elkaar gerelateerd. Hun DNA wordt afgenomen om geanalyseerd te worden, maar het zal maanden duren voordat we de laboratoriumresultaten krijgen. Het valt ons op dat één man dezelfde kleur ogen heeft als Maurice.

Na terugkomst in Nederland laten Maurice en zijn zus Hélène hun DNA testen om erachter te komen of zij familie zijn van iemand die we in Lodaja hebben ontmoet.

De vrouw van onze grootvader Emile, Elly, was een lieve en zorgzame vrouw. Je hoort zoiets niet vaak, maar Nelly en Elly waren dol op elkaar. Ze voedde Nelly op als haar eigen dochter. Nelly herinnerde zich haar altijd als een geweldige stiefmoeder. We bezoeken het graf van mijn grootmoeder Elly om onze eer te bewijzen. Ze stierf in een Japans kamp tijdens WO II aan ondervoeding en dysenterie. Wij willen ook haar nagedachtenis eren.

De reisZoektocht naar mogelijke familie in het land van herkomst

We bezochten verschillende mensen die in Indonesië bleven na de Nederlandse soevereiniteitsoverdracht in 1949. Velen kozen voor de Indonesische nationaliteit. Maar voor anderen die dat niet deden, werd hun Nederlandse nationaliteit betwist. Het moederland Nederland wilde ze niet als staatsburger opnemen. Speelt hun afkomst nog een rol in hoe zij hun identiteit beleven? Voelen ze zich nog Nederlander? Hadden ze misschien een voorouder die een Njai was? Zoals Enok in onze familie?

Jane
Koos
Meiske
Teo
Theresia

Ze spreken Nederlands, voelen zich Nederlands, maar werden uitgesloten van remigratie naar Nederland. Vaak hebben ze daar nog familie.

Gedeelde geschiedenis, gedeeld DNA. In Indonesië hebben mensen als Jane, Koos, Meiske, Teo en Theresia een gedeelde geschiedenis van 350 jaar in hun DNA. Met een DNA-test kan dit worden gevisualiseerd. Elk frame is één persoon. Ons DNA is een lange code van miljoenen letters, onderverdeeld in chromosomen van verschillende lengtes. In de frames vertegenwoordigen verticale kolommen de chromosomen, chromosoom 1 aan de linkerkant tot chromosoom 22 aan de rechterkant, en ze zijn gekleurd naar oorsprong. De belangrijkste Aziatische oorsprong is Zuidoost-Azië (ZO-Aziatisch, legergroen), Noordoost-Aziatisch (NE-Aziatisch, groen) en Zuid-Indiaas (Zuid-Indiaas, rood). De belangrijkste Europese origines zijn Noordoost-Europees (NO-Euro, geel), Kaukasisch (bruin) en Mediterraan (paars).

Het is frustrerend om iets te zoeken en het niet te kunnen vinden. Nu we zo dichtbij zijn, verlangt Maurice ernaar meer te weten over zijn grootmoeder, het werk dat ze deed, hoe ze eruit zag, …iets. Tegenwoordig zijn er honderden beelden van iedereen in omloop. We laten ons hele leven beelden van onszelf achter. Maar er is geen enkel spoor van Enok. Ze blijft anoniem, alsof ze nooit heeft bestaan, alsof ze alsof ze verloren is geraakt in een oneindig verdwijnpunt.

Your browser does not support the video play.

Maurice bezoekt de theeplantage van Lodaja

Toen en nuOver onze koning en koningin, op staatsbezoek naar
Indonesie in 2020 waar de koning excuses aanbood, en Bonnie
Tryana's gedachten daarover.

In 2020 bezocht koning Willem-Alexander der Nederlanden met koningin Maxima Indonesië. De Nederlandse koning bood zijn excuses aan voor het geweld dat in Indonesië werd gepleegd tijdens de militaire interventies (politionele acties) van 1945-1949. Hij zei tegen de Indonesische president Widodo: Voor de gewelddadige verstoringen aan Nederlandse zijde in die jaren wil ik hier mijn spijt betuigen en mijn excuses aanbieden, naar aanleiding van eerdere verklaringen van mijn regering.. Wij vroegen Bonnie Tryana, historicus, hier met een beeltenis van Soekarno, of “Bung Karno”, naar dit historisch belangrijke gebaar.

Your browser does not support the video play.

Decennia na de oorlog houden deze historische gebeurtenissen ons nog steeds bezig

En de vrouwen van vandaag?

Indonesië heeft in 1990 het Verdrag inzake de rechten van het kind geratificeerd, dat stelt dat de minimumleeftijd voor een huwelijk 18 jaar is. Ook werd het Verdrag inzake de uitbanning van alle vormen van discriminatie tegen vrouwen (CEDAW) in 1984 bekrachtigd, dat staten verplicht om te zorgen voor vrije en volledige toestemming om in het huwelijk te treden. Ongeveer de helft van alle Indonesische meisjes van 11 jaar en jonger heeft echter een vorm van besnijdenis ondergaan waarmee hun vrouwelijke seksualiteit wordt onderdrukt. Als een meisje besneden is wordt dit namelijk beschouwd als een teken van bereidheid om te trouwen. In 2013 heeft Indonesië zich gecommitteerd aan de ASEAN-verklaring inzake de uitbanning van geweld tegen vrouwen en geweld tegen kinderen, waarin het belang wordt erkend van versterking van de inspanningen van de ASEAN om kinderen te beschermen tegen alle vormen van geweld, inclusief vroege huwelijken.

Your browser does not support the video play.

Meisjes voeren traditionele Sundanese dansen uit


En hier zijn twee ‘grande dames’ van Indonesië. Links Rosa (Rosalina Poppeck, beter bekend als Rose Pandanwangi) en rechts Rima Melati (geboren als Marjolien Tambayong). Rose, een beroemde zangeres, is een sopraan die klassieke muziek studeerde in Nederland. Ze is van Duitse en Indonesische afkomst en treedt nog steeds op. Ze was getrouwd met de legendarische Indonesische schilder Sudjojono. Ze was de eerste Indonesische seriosa-zangeres die op het internationale toneel verscheen. Rima was zangeres en actrice en trad op in bijna honderd films. Ze heeft talloze internationale onderscheidingen ontvangen. Haar vader was Nederlands en ze onderhield een nauwe band met Nederland. Ze vertolkte rollen in verschillende tv-series en speelde mevrouw Slotering in de film Max Havelaar uit 1976. Beide vrouwen zijn geliefd en worden gekoesterd door het Indonesische volk.

Zwart of wit?Als je zwart of bruin bent in een blanke samenleving, word je dan als anders gezien?
Of, wat gebeurt er als je een lichtere huid hebt in een samenleving die overwegend zwart of bruin is?
Reageren mensen anders op je?
Kan je het in je voordeel gebruiken of werkt het tegen je?

Wat gebeurde er met mensen die in indonesië bleven?

Maude en broer Robbie Görlitz bleven in Indonesië. Ze hebben nog steeds contact met hun familie die naar Nederland terugkeerde. Neef Maarten Fornerod is celbioloog en universitair hoofddocent aan het Erasmus MC. Hij werkte met ons samen aan ons DNA-onderzoek. Hij woont in Haarlem met vrouw Judith en hun kinderen.

Wat gebeurt er met "kleur" als het wordt gemengd? Maartens zonen hebben rood haar; de zonen van Robbie zien eruit als Indonesiërs.

Maarten en Maude, die neef en nicht zijn, delen een familiegeschiedenis en hun DNA. Maarten is ook een Indo. Deze gekleurde kaarten weerspiegelen de gedeelde geschiedenis, omdat verschillende etnische groepen verschillende DNA-variaties hebben. Ze tonen echter geen etnische identiteit, want die is gebaseerd op cultuur en niet op DNA.

Maurice fotografeerde leden van families die na de oorlog uit elkaar gingen en waarvan de leden ofwel in Indonesië zijn gebleven, ofwel naar Nederland zijn vertrokken, omdat hij wil onderzoeken wat de betekenis van huidskleur is, gerelateerd aan de culturen waarin mensen leven.

Nelly heeft geen herinneringen aan haar moeder. Of misschien wilde ze zich niets herinneren. Ze was vier toen ze werd erkend en geadopteerd. Ze werd liefdevol opgevoed volgens de westerse cultuur en tradities door haar vader Emile en stiefmoeder Elly. Na een verblijf in een Japans kamp tijdens de oorlog en haar vertrek naar Nederland, heeft Nelly hard gewerkt aan een toekomst voor zichzelf en haar gezin. Haar kinderen begonnen vragen te stellen, maar Nelly kon ze niets vertellen over haar biologische moeder. Ook al zijn er geen tastbare sporen van hun grootmoeder Enok in de familiegeschiedenis, haar nalatenschap is duidelijk zichtbaar, in haar dochter Nelly en haar kleinkinderen.

Iswanto gebruikte de monotype druktechniek om zijn artistieke creatie Finding Enok te produceren. Iswanto merkt hierover op:

"Het concept van dit medium loopt parallel met de herinnering aan Enok, (die we via Nelly zullen zien), aangezien we haar gezicht nooit hebben gekend.

Omdat we werken met de idee van de herinnering aan iemand en de geschiedenis van het leven van Enok, denk ik dat ik mijn persoonlijke interpretatie en betrokkenheid tijdens het maakproces wil verminderen. Ik wil alleen aangeven wat er op de originele foto's staat.

Dus probeer ik de herinnering aan Enok via Nelly terug te krijgen op basis van Nelly’s leven dat al door fotografie is vastgelegd."

Your browser does not support the video play.

Iswanto werkt aan zijn portret van Enok/Nelly

Family Boyer

Familie Boyer: moeder Nelly van Rouveroy van Nieuwaal en vader Jean Charles Boyer, voedden hun acht kinderen op in Nederlands-Indie, Indonesie en Nederland. Ze heten: Renée, Hélène, Luc, Charles, Gonny, Marcel, Maurice and Marianne.


Maurice en zijn broers en zussen en hun nakomelingen zijn via Nelly met Enok verbonden. Ze is aanwezig in het beeld van haar dochter, in de gezichten van haar kinderen en hun kinderen. We eren Enok, de moeder van Nelly, de vrouw die het oosten met het Westen verbindt.

Een Match! We hebben een DNA-match gevonden tussen Hélène, de zus van Maurice, en een van de dorpelingen. Delen van DNA op drie chromosomen kwamen overeen. De hoeveelheid gedeeld DNA geeft aan dat we een familielid hebben gevonden in het dorp van Enok. Hiermee hebben we het gevoel dat we een klein spoortje van Enok in Lodaja hebben ontdekt. De vrouwelijke afstamming kan worden getraceerd via een kleine DNA-cirkel die alleen van moeder op kind wordt doorgegeven; niet van vader op kind. Deze cirkel wordt mitochondriaal DNA (mtDNA) genoemd en kan worden gebruikt om iemands vrouwelijke afstamming honderden en zelfs duizenden jaren te traceren. We bepaalden het type mtDNA van de zus van Maurice, Hélène (F1a1a1), en daarmee ook van moeder Nelly, grootmoeder Enok, en vele voormoeders in de vrouwelijke lijn, van wie wij zelfs de namen niet kennen.

Opvallend is dat onze Aziatische voorouders duidelijk te traceren zijn via de vrouwelijke lijn. Onze voormoeders zijn ontzettend belangrijk als we willen zoeken naar de oorsprong van ons Aziatische DNA, zodat we weten wie we zijn, wat ons bindt en wat we met elkaar delen. Dit is misschien wel de mooiste ontdekking van onze reis en het project: Finding Enok.

Your browser does not support the video play.

Maurice praat met zijn dochters over de reis